II. Powstanie międzynarodowego standardu złota

II. Powstanie międzynarodowego standardu złota

Anglia
W XIX w. rewolucja przemysłowa i rozwój kapitalizmu, wymiany handlowej i międzynarodowego podziału pracy tworzyły presję na pojawienie się stabilnego systemu monetarnego, ułatwiającego handel międzynarodowy. Większość krajów Zachodu odeszło od standardów srebrnych, głównie z powodu odpływu srebra z Europy do Chin i znacznej jego aprecjacji, co zniechęcało do stosowania srebra jako środka wymiany. W Wielkiej Brytanii, wiodącej sile gospodarczej, handlowej i finansowej XIX w., w ramach tzw. Wielkiej Remonetyzacji po wojnach napoleońskich, dokonano masowej emisji złotych monet (suwerenów, koron i półkoron), by zastąpić brakujące srebrne monety w obiegu. W tym samym czasie rosnąca pozycja brytyjskiego systemu bankowego z Bankiem Anglii na czele powodowała upowszechnienie się w obiegu gospodarczym banknotów, a więc papierowych certyfikatów do określonej ilości srebra bądź złota w rezerwach banków. Zawsze w takich sytuacjach, gdy rząd posiadł pewną kontrolę nad pieniądzem, lobby bankowe będzie dążyć do zapewnienia sobie przywilejów – przede wszystkim możliwości kreowania depozytów niepokrytych w 100% kruszcem i udzielania na ich podstawie dodatkowych kredytów. Rząd również korzysta z takiego stanu rzeczy, gdyż może zwiększać deficyt budżetowy, zaciągając kredyt w bankach.1 W celu uwiarygodnienia papierowej waluty i pieniądza bankowego w obiegu, potrzebny jest bank centralny, „bank banków” służący jako pożyczkodawca ostatniej instancji, i taka też była rola Banku Anglii od momentu założenia go w 1694 r. W roku 1833 banknoty Banku Anglii stały się prawnym środkiem płatnicznym, a więc jedyną legalną walutą do regulowania zobowiązań. W roku 1844 Ustawa Karty Banku (The Bank Charter Act of 1844) określała banknoty Banku Anglii, w całości pokryte złotem, standardem pieniężnym kraju. Od tego momentu Wielka Brytania była na pełnym standardzie złota.
Należy tu wspomnieć o słynnym sporze legislacyjnym między tzw. szkołą obiegu pieniężnego (Currency School) gromadzącą uczniów Davida Ricardo, a szkołą bankową (Banking School). David Ricardo wskazywał na związek między występowaniem okresów boomu i depresji ze zwiększaniem się w obiegu ilości banknotów niepokrytych kruszcem, kredytujących inwestycje. W momencie wycofania z obiegu banknotów, np. wskutek bankructwa dłużników, następuje okres depresji i załamania gospodarczego2. By przeciwdziałać tym fluktuacjom, zwolennicy Currency School w ramach Ustawy Karty Banku ustalili ścisły związek między emisją banknotów przez banki i posiadanymi rezerwami kruszcu, której oficjalnie nie wolno było przekraczać. Niestety, jak zauważa Murray Rothbard w „Tajnikach bankowości”3, ustawa dawała monopol na emisję pieniądza Bankowi Anglii, a sami zwolennicy Currency School w swych pismach wielokrotnie krytykowali Bank Anglii i ideę monopolu pieniężnego. Nie ma możliwości zmuszenia państwowego monopolisty do utrzymania 100-procentowej rezerwy kruszcowej, ponieważ władza monopolistyczna będzie nadużywana4. Oprócz tego, Currency School nie dostrzegała, że ustawa nie wprowadza zakazu emisji depozytów bankowych na żądanie, które są takim samym pieniądzem, jak banknoty – ich emisja ponad rezerwy kruszcowe prowadzi do takich samych procesów boomu i depresji, jak emisja papierowego pieniądza. I tak też restrykcje tej ustawy nie powstrzymały cyklów koniunkturalnych5. Jak pisze Vera C. Smith:
„Kryzysy z lat 1847, 1857 i 1866 pokazały, że rząd jest zawsze gotów, gdy tylko jest to konieczne, zwolnić Bank z przestrzegania Ustawy Bankowej (Ustawy Peela) i w niektórych kręgach wyrażano opinię, że punkt Ustawy, który ograniczał fiducjarną emisję Banku, był tylko martwym zapisem, który nie miał praktycznego zastosowania, gdyż Bank Anglii mógł zawsze liczyć na to, że rząd zalegalizuje jego postępowanie wbrew temu przepisowi, za każdym razem gdy znajdzie się w kłopotach.”6

USA
W USA przyjęto początkowo standard srebrny w 1792 (Ustawa O Mennictwie i Biciu Monet), który wielokrotnie starano się realizować jako bimetaliczny (ustalano stały parytet złota do srebra)7. Prawnym środkiem płatniczym były monety zarówno srebrne, jak i złote. Rezultatem niedowartościowania srebra w stosunku do złota był jego odpływ z obiegu, i w 1806 r. prezydent Jefferson zawiesił bicie srebrnych monet. Ustawa o Niezależnym Skarbie z 1848 wprowadzała standard twardopieniężny, nakazując skarbowi państwa prowadzić rozliczenia wyłącznie w kruszcu, i oddzielając konta rządu federalnego od systemu bankowego. Jednakże ponownie stały parytet srebra do złota powodował niekorzystne konsekwencje, i tym razem odpływ złota z powodu przewartościowania srebra. Wysoka cena złota wywołała gorączkę złota po odkryciu złóż kruszcu w Kalifornii w 1849 r. Dopiero w 1853 r. zmniejszono urzędową wagę srebrnych monet, a w 1857 r. zdelegalizowano posługiwanie się zagranicznymi monetami srebrnymi w rozliczeniach krajowych. To powstrzymało napływ srebra do USA. W tym samym roku amerykańskie banki działające od 1837 r. w systemie „wolnej bankowości”, przeżyły kryzys wywołany nadmierną ekspansją kredytową i wstrzymały wypłaty srebra8. W 1861 r., z wybuchem Wojny Secesyjnej, rząd USA wstrzymał wszelką wymienialność na złoto i srebro, kończąc definitywnie próby ustalenia krajowego standardu srebrnego.
W 1873 r. drogą Czwartej Ustawy Pieniężnej (The Fourth Coinage Act) nastąpiła demonetyzacja srebra i ustanowienie de facto standardu złotego dolara (de jure dopiero w 1900 r.). Rezultatem demonetyzacji srebra był spadek jego wartości w stosunku do złota, i zwiększenie podaży srebra do zastosowań niemonetarnych. Srebrne dolary w obiegu światowym traciły na wartości wobec dolara amerykańskiego, kanadyjskiego (Kanada wprowadziła standard złota u siebie w 1853 r.) i nowofundladzkiego (od 1865 na standardzie złota). Zaczęły jednakże napływać masowo do Brytyjskich Indii Zachodnich, co zmusiło władze kolonii do ich demonetyzacji. To umocniło standard złota w obu Amerykach.

Łacińska unia monetarna

Było to porozumienie z 23 grudnia 1865 r. między Francją, Belgią, Włochami i Szwajcarią, mające na celu wprowadzenie jednakowego parytetu wymiany walut narodowych na złoto i srebro. Początkowo parytet wynosił 4,5 grama srebra lub 0,290322 grama złota (stosunek 15.5:1). Do Unii dołączyły następnie Hiszpania i Grecja w 1868 roku, a w 1889 r. Rumunia, Bułgaria, Wenezuela, Serbia i San Marino. Łacińska unia monetarna ujednoliciła standardy emisji monet, zapewniając każdemu uczestnikowi rynku z kraju członkowskiego pewność, iż waluta, którą przyjmuje od cudzoziemca z drugiego kraju członkowskiego jest równie wymienialna na kruszec, co jego własna. W wydatny sposób zwiększyło to zaufanie w handlu międzynarodowym i przyczyniło się do jego rozwoju. Oczywiście, jak nietrudno zauważyć, początkowo w ŁUM obowiązywał bimetalizm, co spowodowało typowe kłopoty ze zmianą relatywnych cen srebra i złota. Dlatego też po konwencji w Paryżu 30 stycznia 1874 r., ograniczającej wymienialność srebra, Łacińska Unia Monetarna przeszła na de facto standard złota. Warto dodać, że w późniejszym okresie ŁUM nawiedzały kłopoty bliźniaczo podobne do tego, co się obecnie dzieje w Europejskiej Unii Monetarnej, a mianowicie nadmierna podaż papierowego pieniądza bez pokrycia w kruszcu przez Włochy, Watykan i szczególnie... Grecję! Grecja została usunięta z ŁUM w 1908 r. właśnie z tego powodu, niestety przyjęto ją ponownie 2 lata później.